Δημοσιεύσεις

Johann Guenther, Professor, Ing. Dr., Danube University Krems, George Bouchagiar, Attorney-at-Law, MSc., LLM cand., Tilburg University,Eugenia Alexandropoulou-Egyptiadou, Professor, University of Macedonia, Greece; Ioannis Iglezakis, Assoc. Professor, Aristotle University of Thessaloniki-Law School; Andreas Giannakoulopoulos, Ass. Professor, Ionian University; Frances Grodzinsky, Professor, Sacred Heart University US; Herman Tavani, Professor, Rivier University US; Kenneth Einar Himma, Professor, Seattle Pacific University US; Richard Spinello, Ass. Professor, Boston College, US; Nikos Koutras, MSc., Phd, Phd (cand.), Maquarie Law School, Australia; Fereniki Panagopoulou-Koutnatzi, LLM, PhD, Attorney-at-Law; Michel Politis, Assoc. Professor, Ionian University, Dionysia Kallinikou, Professor, University of Athens.

Computers and Society (ACM Press, New York)

Ethics and Information Technology

European Journal of Health Law

Ifcai Journal of Heathcare Law

International Review of Information Ethics (Publication of the International Center for Information Ethics – Stuttgart, Germany)

Journal of Information, Communication, and Ethics in Society (Troubadour/Emerald Publishing, UK), 2004

American International Journal of Contemporary Research http://www.aijcrnet.com/

Procedia-Social and Behavioral Sciences http://www.sciencedirect.com/science/journal/18770428

Δικαιώματα του Ανθρώπου (Human Rights), (in Greek)

Εφαρμογές Αστικού Δικαίου (Applications of Ciivl Law) in Greek

Δίκαιο Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης και Επικοινωνίας (ΔιΜΜΕ, in Greek)

Κριτική Επιθεώρηση Νομικής Θεωρίας και Πράξης (KritE, in Greek)

Σύγχρονη Εκπαίδευση (Modern Education, in Greek)

Iόνιος Επιθεώρηση του Δικαίου (Ionian Law Review, in Greek)

Νομική Επιθεώρηση Αθηνών (Athens Law Review, in Greek)

Τεκμήριον (DALS Review, in Greek)

DIGESTA (in Greek)

Λυσίας (Lysias, in Greek, Cypriot Law Journal) (in Greek)

Ποινική Δικαιοσύνη (Criminal Justice, in Greek) (in Greek)

Kluwer Law International
Edward Elgar Publishing
Ronald Sadler editions-Palgrave Macmillan
The IFCAI University Press
Jones and Bartlett publishers
Martinus Nijhoff publishers
Tepis publishing house
Brylant
Νομική Βιβλιοθήκη (Nomiki Vivliothiki, Greece)
Α. Σάκκουλας (Ant. Sakkoulas, Greece)
University of Macedonia Press
Papazissi Publishers
Paschalidis Press
Εκδόσεις Οσελότος

Bioinformatics Law: Legal Issues for Computational Biology in the Post-Genome Era (edited by Jorge L. Contreras and A. James Cuticchia). Chicago, IL: ABA (American Bar Association) Publishers, 2013.

Internet Security: Hacking, Counterhacking, and Society (edited by Kenneth E. Himma). Boston, MA: Jones and Bartlett, 2007.

The (Wiley) Handbook of Information and Computer Ethics (edited by Herman Tavani and Kenneth Himma). Hoboken, NJ: John Wiley and Sons, 2008.

Ethics and Emerging Technologies, (edited by Ronald Sandler). Palgrave Macmllan 2013,

International Encyclopedia of Laws, Tort law Hellas, Kluwer Law International 2003, p. 364

Η διατριβή αφορά τους νομικούς κανόνες μετάδοσης ιατρικών πληροφοριών από ιατρό σε ασθενή (ιδιωτικό δίκαιο) αλλά αναφέρεται σαφώς και στο θεμέλιό του, το συνταγματικό δίκαιο (δικαίωμα αυτοδιάθεσης κλπ). Ο τίτλος της διδακτορικής διατριβής είναι ‘Ιατρική ευθύνη για μη ενημέρωση ή για πλημμελή ενημέρωση του ασθενούς κατά το ελληνικό και αγγλοσαξονικό δίκαιο’. Η μελέτη εκπονήθηκε στο Τμήμα Νομικής του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών. Τα μέλη της τριμελούς επιτροπής ήταν : α. Μιχάλης Σταθόπουλος, Καθηγητής του Νομικού Τμήματος του Πανεπιστημίου Αθηνών, β. Ανδρουλιδάκη-Δημητριάδη Ισμήνη, Καθηγήτριας του Νομικού Τμήματος του Πανεπιστημίου Αθηνών και γ. Παπαχρίστου Θανάσης, Καθηγητής του Νομικού Τμήματος του Πανεπιστημίου Αθηνών. Στην επταμελή επιτροπή αξιολόγησης συμμετείχαν οι κ.κ. Φίλιππος Δωρής, Καθηγητής του Νομικού Τμήματος του Πανεπιστημίου Αθηνών, Φώνη Σκορίνη-Παπαρρηγοπούλου, αναπληρώτρια καθηγήτρια της Νομικής Σχολής Αθηνών, Ρόη Παντελίδου, Καθηγήτρια της Νομικής Σχολής Θεσσαλονίκης, Φουντεδάκη Κατερίνα, αναπληρώτρια καθηγήτρια της Νομικής Σχολής Θεσσαλονίκης. Η μελέτη υποστηρίχθηκε τον Μάιο 1999 και βαθμολογήθηκε με ‘Άριστα’. Δημοσιεύθηκε στη ‘Βιβλιοθήκη του Αστικού και Δικονομικού Δικαίου’, το 1999 (τόμος 36) από τις εκδόσεις Α. Σάκκουλα.

Πρόκειται για μια μελέτη συγκριτικού δικαίου, ελληνικού και αγγλοσαξονικού δικαίου (ως αγγλοσαξονικό αναφέρεται κυρίως το δίκαιο των ΗΠΑ, της Αγγλίας και κατά δεύτερο λόγο του Καναδά, της Ιρλανδίας και άλλων χωρών του αγγλοσαξονικού δικαίου) με θέμα τους κανόνες παροχής της ιατρικής πληροφορίας και την ευθύνη λόγω παροχής πλημμελών πληροφοριών σε ασθενείς. Ένα πολύ μεγάλο μέρος της βιβλιογραφίας στην οποία στηρίχθηκε η μελέτη αυτή είναι νομικά κείμενα αγγλοσαξονικού δικαίου, είτε αναλύσεις νομικών σχετικά με το θέμα αυτό, είτε αγγλοσαξονικές δικαστικές αποφάσεις.

Η μελέτη επιχειρεί να αποδείξει την ύπαρξη ενός ‘νέου’ εννόμου αγαθού της ελευθερίας επιλογών, στη συγκεκριμένη περίπτωση του ασθενούς. Υποστηρίζεται συγκεκριμένα ότι η πλημμελής πληροφορία προς ένα ασθενή δεν θίγει την υγεία του, τη σωματική του ακεραιότητα ούτε τη σωματική του ασφάλεια, αλλά την ελευθερία των επιλογών του, με την έννοια ότι, όταν ο ασθενής έχει λάβει ανακριβείς πληροφορίες, στερείται τελικά των επιλογών που δικαιούται να έχει σε σχέση με την υγεία του. Υποστηρίζεται επίσης στη διατριβή ότι ο λόγος που υποχρεώνει τον ιατρό να παρέχει πλήρη και ορθή ιατρική πληροφορία στον ασθενή, και να άρει εδώ ειδικά τη συγκεκριμένη πληροφοριακή ασυμμετρία, είναι απλά και μόνο η κατοχή (από αυτόν) μιας πληροφορίας που αφορά τον ασθενή του. Έτσι, ο ‘κλασικός’ δικαιολογητικός λόγος της υποχρέωσης παροχής της ιατρικής πληροφορίας, το ότι δηλαδή ο ασθενής πρόκειται να υποστεί μια εγχείρηση ή μια ιατρική πράξη θα έπρεπε να αντικατασταθεί με τον λόγο του πραγματικού γεγονότος της κατοχής της πληροφορίας από τον ιατρό. Αυτή η θέση οπωσδήποτε γενικεύει και επεκτείνει το πεδίο εφαρμογής της υποχρέωσης παροχής της πληροφορίας (από την υποχρέωση παροχής της πληροφορίας, που ενεργοποιείται μόνο κατά το προ της επέμβασης στάδιο, έως την σταθερή υποχρέωση παροχής πληροφοριών σε όλη τη διάρκεια της σχέσης ιατρού ασθενούς και σαφώς ανεξάρτητα από οποιαδήποτε επέμβαση). Η ανάλυση αυτή προϋποθέτει ότι η παροχή της πληροφορίας προς τον ασθενούς πρέπει οπωσδήποτε να ξεφύγει από τα δεσμά της συναίνεσης σε ιατρικές πράξεις.

Πέρα από αυτή την συμβολή στο θέμα της παροχής ιατρικής πληροφορίας, στη διατριβή παρουσιάζεται γενικά όλο το ισχύον ελληνικό και αγγλοσαξονικό δίκαιο ως προς την ιατρική ευθύνη λόγω παροχής πλημμελούς ιατρικής πληροφορίας. Στη διατριβή εκτίθενται όλες οι σχετικές νομικές βάσεις της νομικής ευθύνης για παροχή πλημμελούς ιατρικής πληροφορίας. Για το αγγλοσαξονικό δίκαιο η πρώτη νομική βάση στη οποία στηρίχθηκε η αγωγή για πλημμελή παροχή ιατρικής πληροφορίας ήταν η βιαιοπραγία, ως ποινικό αλλά και αστικό αδίκημα. Αυτή η νομική βάση, όπως αναλύεται πάντοτε συγκριτικά, αντιστοιχεί κατά κάποιον τρόπο στην παράνομη βία, το ποινικό αδίκημα του ελληνικού δικαίου το οποίο έχει προταθεί από Έλληνες θεωρητικούς ως η κατάλληλη νομική βάση για τις σχετικές αγωγές παροχής πλημμελούς πληροφορίας με συνέπεια μια παράνομη σωματική επέμβαση. Επίσης αναλύεται και στα δύο δίκαια η νομική βάση της σύμβασης και ερευνάται εάν και πόσο είναι κατάλληλη για την ικανοποίηση των εννόμων συμφερόντων των ασθενών οι οποίοι ισχυρίζονται ότι υπέστησαν βλάβες από παροχή πλημμελούς ιατρικής πληροφορίας προς αυτούς. Στη μελέτη ερευνάται επίσης η νομική βάση της αδικοπραξίας, η οποία έχει μάλιστα επικρατήσει στο αγγλοσαξονικό δίκαιο ως η αρμόζουσα νομική βάση για τις υποθέσεις παροχής πλημμελούς ιατρικής πληροφορίας και είναι επίσης η νομική βάση για την ιατρική ευθύνη γενικά και στην Ελλάδα. Το ερώτημα είναι εάν αυτή η νομική βάση είναι πραγματική κατάλληλη για τις υποθέσεις παροχής πλημμελούς ιατρικής πληροφορίας.

Υποστηρίζεται τελικά ότι οι υποθέσεις παροχής πλημμελούς ιατρικής πληροφορίας θα πρέπει να αντιμετωπιστούν σαν μια κατηγορία παραβιάσεων του γενικότερου δικαιώματος της προσωπικότητας, γιατί η ελευθερία επιλογών των ασθενών αποτελεί στοιχείο της προσωπικότητάς τους. Η σχετική ανάλυση αποτελεί ουσιαστικά τη συμβολή στο δίκαιο της πληροφορίας προς ασθενείς. Κατόπιν, παρουσιάζονται πάντοτε συγκριτικά, το περιεχόμενο και η έκταση που έχει η παροχή ορθής και μη πλημμελούς ιατρικής πληροφορίας και στα δύο δίκαια (ελληνικό-αγγλοσαξονικό).

Η πέμπτη παράγραφος της διατριβής αναλύει το ζήτημα των εξαιρέσεων από την υποχρέωση παροχής ιατρικής πληροφορίας και συγκεκριμένα, οι εξαιρέσεις της επείγουσας κατάστασης, της παραίτησης από το δικαίωμα στην ιατρική πληροφορία και του θεραπευτικού προνομίου. Όπως σε κάθε παράγραφο, αναλύονται οι θέσεις και των δυο νομικών συστημάτων, ενώ ακολουθεί η σύγκριση μεταξύ τους σχετικά με τις προϋποθέσεις ισχύος και της έκτασης εφαρμογής των εξαιρέσεων αυτών. Η ανάλυση του θεραπευτικού προνομίου ειδικά, σαν κανόνας που επιτρέπει τη μη μετάδοση μιας πληροφορίας σε πρόσωπο που έχει καταρχήν δικαίωμα σε αυτήν, για να μην υποστεί αυτό το πρόσωπο βλάβη, αποτελεί μια εξαιρετική περίπτωση (Druey: 2004), η οποία μπορεί να χρησιμεύσει ως υπόδειγμα για άλλες περιπτώσεις νομικών κανόνων μη μετάδοσης πληροφορίας, ώστε να μην υποστούν βλάβη οι δέκτες της (πχ διαφημιστική πληροφορία-‘διαφήμιση-σοκ’ κλπ).

Το επίμετρο αποτελεί μια επιχείρηση ‘πρόβλεψης’ της αναμενόμενης εξέλιξης του δικαιώματος των ασθενών στην (ορθή) ιατρική πληροφορία, το οποίο εντάσσεται στο γενικότερο πλαίσιο δικαιωμάτων της προσωπικότητας. Υποστηρίζεται ότι, αν και το ‘μέλλον’ των υποθέσεων παροχής ιατρικής πληροφορίας στη Ελλάδα δεν φαίνεται ευοίωνο με την πρώτη ματιά, υπάρχουν κάποια περιθώρια αισιοδοξίας, καθώς σταθερά ικανοποιείται όλο και περισσότερο η απαίτηση των πολιτών για ‘συνολική δικαιοσύνη’.

Οι σκοποί της διδακτορικής έρευνας ήταν:

Α. Να δείξει ότι το αληθινό έννομο αγαθό που θίγεται από την παροχή πλημμελούς ιατρικής πληροφορίας σε ασθενείς δεν είναι η υγεία τους, η σωματική τους ακεραιότητα ούτε η σωματική τους ασφάλεια, αλλά η ελευθερία των επιλογών τους. Επίσης, ότι ο λόγος που υποχρεώνει τον ιατρό να προβεί σε παροχή της ιατρικής πληροφορίας προς τον ασθενή είναι απλά και μόνο η κατοχή (από αυτόν) μιας πληροφορίας και όχι κάποια προκείμενη ιατρική πράξη-η άρση, εδώ, της πληροφοριακής ασυμμετρίας επιβάλλεται χωρίς να απαιτείται κάποια περαιτέρω ειδική θεμελίωση ή δικαιολόγηση.

Β. Να παρουσιάσει το ισχύον ελληνικό και αγγλοσαξονικό δίκαιο ως προς την ιατρική ευθύνη λόγω παροχής πλημμελούς ιατρικής πληροφορίας προς τον ασθενή -τις σχετικές νομικές βάσεις της ευθύνης (βιαιοπραγία, σύμβαση, αδικοπραξία κλπ), το περιεχόμενο και την έκταση της υποχρέωση παροχής ιατρικής πληροφορίας καθώς και τις εξαιρέσεις από την υποχρέωση παροχής ιατρικής πληροφορίας (επείγον, παραίτηση και θεραπευτικό προνόμιο).

Γ. Να δείξει ότι η παροχή της ιατρικής πληροφορίας σε ασθενή πρέπει να αποδεσμευθεί από τη συναίνεση (του) σε συγκεκριμένη ιατρική πράξη.

Δ. Να προτείνει την κατάλληλη νομική βάση για τις αγωγές παροχής πλημμελούς ιατρικής πληροφορίας σε ασθενείς. Η νομική αυτή βάση είναι η ΑΚ 57 του ελληνικού Αστικού Κώδικα, διάταξη που προστατεύει την προσωπικότητα του ανθρώπου.

Ε. Να παραθέσει τις προοπτικές του μέλλοντος για τις αγωγές λόγω παροχής πλημμελούς ιατρικής πληροφορίας σε ασθενείς.

Στη διατριβή αναπτύσσεται όλο το είδος των πληροφοριών που πρέπει να μεταδοθούν από τον ιατρό στον ασθενή, τα κριτήρια μετάδοσης της ιατρικής πληροφορίας όπως έχουν εφαρμοσθεί στο ελληνικό και αγγλοσαξονικό δίκαιο και τις αρχές που αποτελούν λόγους παράλειψης της παροχής της ιατρικής πληροφορίας. Η διατριβή είναι κατά κάποιον τρόπο ένα ‘υπόδειγμα’, το οποίο θα μπορούσε να εφαρμοστεί στην κρίση της πλημμέλειας της πληροφόρησης σε άλλα ζεύγη (πωλητής-καταναλωτής κλπ) ή και εκτός ιδιωτικού δικαίου (Κράτος-πολίτης), με την επιφύλαξη φυσικά των διαφορών (ασθενής/καταναλωτής κλπ) οι οπoίες μας οδηγούν συχνά στην πρόκριση της προστασίας άλλων εννόμων αγαθών.

Tέλος, ένα από το πιο ενδιαφέροντα συμπεράσματα από τη συγκριτική έρευνα των διατάξεων για την παροχή ιατρικής πληροφορίας από ιατρό σε ασθενή με τους κανόνες παροχής ιατρικής πληροφορίας ειδικά από τους βιβλιοθηκονόμους των επιστημών της υγείας (το οποίο ειδικά θέμα ανέπτυξα σε μεταγενέστερο έργο, το Δίκαιο της Πληροφορίας, σ. 136-142) είναι ότι ο βιβλιοθηκονόμος των επιστημών της υγείας γίνεται μέλος της ομάδας παροχής ιατρικής φροντίδας, μαζί με τους ιατρούς, και βαρύνεται με τις ίδιες υποχρεώσεις παροχής ιατρικής πληροφορίας (ενημέρωσης) των ασθενών και δεσμεύεται από τις ίδιες ηθικές αρχές (προστασίας ελευθερίας επιλογών ασθενών, τήρησης απορρήτου, πιθανότητα επίκλησης και από αυτόν του θεραπευτικού προνομίου κ.λπ.).

H διατριβή συμπεριλαμβάνεται στην ελληνική νομική βιβλιογραφία που παρατίθεται στην ιστοσελίδα του Ιατρικού Συλλόγου Αθηνών, www.iatronomiki.gr

Η διατριβή προτείνεται ως διδακτικό εγχειρίδιο στη Νομική Σχολή Αθηνών και σε άλλα Τμήματα στην Ελλάδα. Από την ελληνική νομολογία: παραπομπές στη διατριβή στην απόφαση του Συνηγόρου του Πολίτη 11330.2/2002, ΠοινΔ 2004, 173.